Çalışma hayatında en çok tartışılan konulardan biri, fazla mesai uygulamalarıdır. Birçok çalışan, işveren tarafından fazla mesaiye zorlandığında bunun yasal olup olmadığını ve bu durumda hangi haklara sahip olduğunu merak eder. Zorla fazla mesai yaptırmak, yalnızca etik açıdan değil, hukuki açıdan da önemli sonuçlar doğuran bir konudur.
Türkiye’de çalışma süreleri ve fazla mesai kuralları, 4857 Sayılı İş Kanunu ile net biçimde belirlenmiştir. Bu kanun, hem işverenin hem de çalışanın haklarını dengede tutmayı amaçlar. Ancak kimi işyerlerinde, çalışanların rızası olmadan fazla çalışma yaptırıldığı görülmektedir. Bu durum, zorla çalıştırma cezası kapsamına girebilir ve işveren açısından ciddi yaptırımlar doğurur.
Zorla Fazla Mesai Yaptırmak Yasal mı?
İş Kanunu’na göre, fazla mesai yalnızca işçinin rızasıyla yapılabilir. Yani bir çalışan kendi isteği dışında fazla çalışmaya zorlanamaz. Bu durum açıkça 4857 Sayılı Kanun’un 41. maddesi ve Fazla Çalışma Yönetmeliği ile düzenlenmiştir.
Fazla mesainin yapılabilmesi için işverenin, işçiden yazılı onay alması gerekir. Bu onay genellikle iş sözleşmesi hazırlanırken veya yıllık olarak alınır. Çalışan, dilerse bu onayı her yılın başında yenilemeyebilir.
İşverenin, çalışanın rızası olmadan fazla mesai yaptırması yasal değildir. Bu tür uygulamalar hem iş kanunu ihlali sayılır hem de işçinin kişisel hak ve özgürlüklerini ihlal eder. Zorla fazla mesai, aynı zamanda işçinin iş akdini “haklı nedenle” feshetmesine de imkân tanır.
Kısacası, işverenin fazla mesai yaptırma hakkı, yalnızca işçinin onayıyla sınırlıdır. Rıza olmadan yapılan her fazla mesai hukuka aykırıdır.
Fazla Mesaiye Zorlayan İşverene Hangi Cezalar Uygulanır?
Bir işveren, çalışanını zorla fazla mesaiye bırakıyor ya da buna zorluyorsa, bu durum idari yaptırımla karşılaşır. Fazla mesai cezası, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yapılan denetimlerde veya çalışan şikayetleri üzerine uygulanabilir.
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 102. maddesine göre, işveren fazla mesaiyle ilgili yükümlülüklerine aykırı davrandığında her bir çalışan için idari para cezası kesilir. Bu cezanın miktarı, her yıl yeniden belirlenir ve 2025 yılı için güncel idari para cezaları Çalışma Bakanlığı tarafından duyurulur.
Bunun yanı sıra, zorla fazla mesai yaptırmak, işçinin dinlenme hakkının ihlali anlamına gelir. Bu durumun devam etmesi halinde işveren hakkında zorla çalıştırma cezası kapsamında adli işlem yapılabilir. Ayrıca işçi, mağduriyetini ispatlayarak maddi tazminat talebinde de bulunabilir.
Fazla mesai ücretinin ödenmemesi de ayrı bir ihlaldir. Çalışan fazla mesai yaptığını belgeleyebilirse, işverenden hem fazla mesai ücretini hem de gecikme faizini talep edebilir.
İşçi Fazla Mesaiye Reddetme Hakkına Sahip mi?
Evet, işçi fazla mesaiyi reddedebilir. Çalışan, yasal çalışma süresini doldurduktan sonra fazla mesaiye kalmak istemezse işveren onu buna zorlayamaz. İşçinin bu nedenle işten çıkarılması da haksız fesih sayılır.
İş Kanunu’na göre haftalık normal çalışma süresi 45 saattir. Bu sürenin üzerindeki her çalışma fazla mesai olarak değerlendirilir. Ancak bu uygulama tamamen işçinin gönüllülüğüne bağlıdır. İşveren, işçinin “hayır” deme hakkına saygı göstermek zorundadır.
Bazı istisnai durumlarda —örneğin doğal afet, yangın veya kamu güvenliğini etkileyen olağanüstü hallerde— işveren kısa süreli olarak çalışanlardan fazla mesai talep edebilir. Ancak bu da kanun çerçevesinde sınırlandırılmıştır ve sürekli hale getirilemez.
Bu nedenle, işçi kendisine zorla fazla mesai yaptırıldığını düşünüyorsa, bunu reddetme ve gerektiğinde şikayet etme hakkına sahiptir.
Fazla Mesai Şikayeti Nereye Yapılır?
Zorla fazla mesai uygulamasına maruz kalan çalışanlar, haklarını korumak için yasal yollara başvurabilir. Fazla mesai şikayet süreci birkaç farklı kurum aracılığıyla yürütülebilir.
Öncelikle, çalışan bulunduğu ildeki Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü’ne (İŞKUR) yazılı şikayette bulunabilir. Bu başvuru sonucunda müfettişler işyerinde inceleme yapar ve ihlal tespit edilirse işverene ceza uygulanır.
Bunun dışında, ALO 170 Çalışma Hayatı İletişim Merkezi üzerinden de şikayet yapılabilir. Bu hat aracılığıyla çalışanlar hem bilgi alabilir hem de zorla fazla mesaiye ilişkin resmi kayıt oluşturabilir.
Eğer işverenin bu uygulaması uzun süre devam etmiş ve ücret ödemeleri de yapılmamışsa, işçi İş Mahkemesi’ne başvurarak fazla mesai ücretini ve varsa manevi tazminatını talep edebilir.
Kısacası, fazla mesai şikayet yolları açık ve koruyucudur; çalışanlar bu haklarını çekinmeden kullanmalıdır.
Zorla Çalıştırma Cezası Nedir?
Zorla fazla mesai, zorla çalıştırma kapsamına girdiğinde ceza yalnızca idari değil, cezai nitelik de kazanabilir. Türk Ceza Kanunu’nun 117. maddesi, kimsenin rızası dışında çalıştırılamayacağını açıkça belirtir. Bu durumda işverene, fiilin ağırlığına göre hapis cezası veya adli para cezası verilebilir.
Özellikle sistematik biçimde yapılan zorla mesai uygulamaları, “emek sömürüsü” kapsamında değerlendirilir. Bu da hem çalışma barışını bozar hem de işverenin itibarına ciddi zarar verir.
Bu nedenle işverenler, yasal sınırları korumakla kalmayıp, çalışanların gönüllü katılımını teşvik eden adil bir iş kültürü oluşturmalıdır.
